Reiger met een Bijbel en een Mes (naar tekst Spinvis)

Kunstlevens; religie en kunst

Kunst en de vergankelijkheid van het leven zijn nauw met elkaar verbonden. Archeologen vinden niet voor niets veel kunstvoorwerpen in of in de omgeving van graven, tombes en grafheuvels zoals de trechterbekers bij de hunebedden in Drenthe (om even het verband met keramiek te maken). Religie en kunst worden daarom vaak met elkaar in verband gebracht

Kunst heeft de kracht onze levensspanne ruim te kunnen overstijgen, keramiek kan letterlijk duizenden jaren “overleven” (zonder hiermee andere materiële of immateriële kunst uit te willen sluiten).

Religie en Kunst: Reiger met een Bijbel en een Mes (naar tekst Spinvis)
Reiger met een Bijbel en een Mes (naar tekst Spinvis)

Ook heden ten dage zoeken mensen troost bij kunst (-voorwerpen) en/of gebruiken deze om de herinnering van iets of iemand levend te houden. Maakt dat van moderne kunstenaars de profeten van de 21ste eeuw?

Rhea Hummel heeft in haar boek “Kunstlevens” (2011, Uitgeverij Parthenon) de levensbeschouwing van dertig hedendaagse Nederlandse kunstenaars onder de loep genomen en “ontrafelt Hummel enkele mythen en presenteert zij (de) vier types levensbeschouwing” van de hedendaagse kunstenaars .

Wetenschappelijke studie

Na het lezen van de achterflap van het boek van Hummel was ik natuurlijk direct geïnteresseerd naar de inhoud. Eenmaal begonnen bleek het een promotie onderzoek te zijn van de afdeling Sociale en Culturele Antropologie van de Vrije Universiteit (onderzoeksgroep “Tussen Secularisatie en Religionisering”).

Ik was verrast dat dit niet werd vermeld op de achterflap, maar als afgestudeerd Politicoloog (bijvakken o.a. Sociologie en Culturele Antropologie) waren de hoofdstukken over het theoretische kader van het onderzoek in de eerste hoofdstukken eigenlijk wel weer eens leuk om te lezen.

Religie en Kunst

In hoofdstuk 3 wordt echter duidelijk dat ondanks dat Hummel het onderscheid maakt tussen religie en levensbeschouwing, een levensbeschouwing zonder religie slechts kan worden bereikt door het te vervangen met “Holistische activiteiten zoals tai chi, reiki, yoga en aromatherapie”.

Nou ben ik geen expert van al deze activiteiten, maar na vijf jaar Yoga training ben ik niet holistisch geworden (wel iets leniger en is mijn onderrug sterker, maar of je daar een godsdienst mee vervangt?).

Yoga houding de Ploeg
Yoga houding de Ploeg

Hummel stelt  tevens dat

Religie en kunst (…) hebben met elkaar te maken”, (..) ze “hebben beide met iets ondefinieerbaars te maken”.

Als twee zaken een bepaald onderwerp delen, betekent dat nog niet dat ze ook met elkaar verbonden zijn; de sterrenhemel wordt zowel door de astrologen (horoscooptrekkers) als astronomen (wetenschappers die onderzoek verrichten naar de hemellichamen) bestudeerd, maar ze hebben gelukkig niets met elkaar gemeen.

Dat kunst al eeuwen wordt gebruikt door (kerkelijke) leiders is een feit, maar dat houdt niet in dat de makers ervan altijd religieus zouden zijn. Ik neem niet aan dat Leonardo Da Vinci een zeer gelovig mens was, ondanks dat hij veel religieuze kunst heeft gemaakt (waaronder misschien wel de lijkwade van Turijn).

Grote kunstwerken die de tijd hebben doorstaan en hun betekenis niet hebben verloren zijn gemaakt door kunstenaars die zich niet hebben laten beperken door de dogma’s van welke religie (of welke ideologie) dan ook. Gedachten over de grote levensvragen is niet voorbehouden aan religieuze kunstenaars (ook al denken zij van wel). Met verwijzingen naar bepaalde historische verhalen waar zij absolute waarheden aan toeschrijven, maakt nog geen grote kunst, maar spreiden slechts de grove zelfcensuur tentoon waartoe het menselijk brein in staat is.

Kunstenaars met een vrije geest laten zich door van alles inspireren, ook door vertellingen uit de Griekse mythologie of de Bijbel. Maar zij laten zich nooit beperken door deze verhalen en proberen alle tijden te doorgronden; zowel voor dat de mensen de goden bedachten, als het einde van de materie. Zij laten zich niet de zingeving van dit leven voorschrijven, maar maken hun eigen weg.

Hummel: Vier typen kunstenaars

Volgens Hummel zijn er vier levensbeschouwelijke type hedendaagse kunstenaars te onderscheiden.
1. “A la carte” (gedeeltelijk afstand genomen van religieuze opvoeding)
2. “Op de hoge” (religieus opgevoed en voelen de behoefte hier naar terug te keren)
3. “Toch ben ik niet alleen” (van God los: “verzetten” zich tegen religie)
4. “Want dit alles is mijn religie” (compleet “in de Here”)
De representanten van de 4e groep “want dit is mijn religie” kunnen goed leven van hun kunst, bewonen “zonder uitzondering (..) indrukwekkende woningen” hebben “tot de verbeelding sprekende ateliers” en zijn de succesvolste kunstenaars van alle respondenten. “Religie is overal om hen heen (..) en biedt (..) hen sacrale inzichten“.

Er is volgens Hummel gelukkig hoop voor de kunstenaars van de eerste en de tweede groep: “Het is de verwachting dat (..) levensbeschouwingtype 1 ‘à la carte’ na een aantal jaar levensbeschouwingtype 2 ‘op de hoge’ kunnen vertegenwoordigen” en daarna “kan doorstromen naar levensbeschouwingstype 4 ‘want dit is mijn religie’ “.

Over de derde groep kunstenaars die zich tegen de religie hebben gekeerd, ziet Hummel geen verlossing en het komt niet ter sprake wat er van hen terecht zal komen. Ik neem aan dat er volgens haar maar één weg voor deze kunstenaars is weggelegd en dat is “straight to hell”. Op dit soort levensvisies kan ik alleen een bekend gezegde parafraseren:

“Good artists go to heaven, bad artists go everywhere…”

Bespottelijk pseudo-onderzoek

In dit blog zal ik geen wetenschappelijk gefundeerde kritiek leveren op dit onderzoek, dat is naar mijn mening (en waarschijnlijk ook van de echte  wetenschappers) de moeite niet waard. Maar dat Hummel zelf tot de conclusie komt dat de levenschouwingen die zij onderscheidt in de dertig interviews die zij heeft afgenomen “zeer waarschijnlijk plausibel zijn voor een veel omvangrijkere groep” is ronduit bespottelijk.

Dat zij door middel van haar contacten “via via” dertig kunstenaars heeft weten te vinden die traditioneel kerkelijk zijn opgevoed en op een paar afvallige ketters na, allen zullen wederkeren tot het enige ware geloof, wil gelukkig nog niet zeggen dat dit voor alle hedendaagse kunstenaars geldt.

Religieus gesponsorde wetenschap

Het is bedroevend hoe dit werk in de 21ste eeuw tot een wetenschappelijke promotie heeft kunnen leiden. Sociaal wetenschappelijk onderzoek heeft nog een lange weg te gaan tot zij zich kan meten met de natuurwetenschappen.  Dit soort universitaire religieuze propaganda  ondergraven werkelijk sociaal wetenschappelijk onderzoek.

Hummel bewijst slechts dat objectief onderzoek naar religie hard nodig is en dat uit religieuze hoek gesponsorde “wetenschap” uit de universiteiten moet worden geweerd.

Haar onderzoeksmethoden en -data wil ik niet betwisten, slechts de conclusies die zij trekt. De bevinding van Hummel dat de meest succesvolle kunstenaars zich verbinden aan het geloof is absoluut in lijn met het recente onderzoeksrapport “Freedom Of Thought“ van Internationale Humanistische en Ethische Unie (IHEU) dat Atheïsten vervolging riskeren en ook in Europa gelovigen worden bevoordeeld…..

Kunst en vrijheid

Het is een gemiste kans om alleen de levensbeschouwingen van hedendaagse Nederlandse kunstenaars uit een zeer beperkte (westerse) religieuze kring te onderzoeken. Ik had graag over de levensvisies van het gemêleerde scala van hedendaagse kunstenaars gelezen.

De vuist

Ik denk dat hieruit vooral de wil naar vrijheid naar voren zou zijn gekomen. Niet alleen artistieke vrijheid, maar ook “vrijheid van kunst”. De kunstenaar dient te worden gevrijwaard van (zelf)censuur en zou vrij moeten zijn zonder maatschappelijke inmenging kunst voort te brengen naar eigen inzicht.

Dit is niet alleen het waarborgen van onze democratie, maar ook het enige klimaat waarin tijdloze waardevolle kunst zich kan ontwikkelen en tot bloei kan komen. In Duitsland is deze vrijheid na de Tweede Wereldoorlog in de grondwet vastgelegd. Als ik per ongeluk aanloop tegen teksten zoals die van Hummel denk ik dat ook in Nederland dit recht expliciet vast te leggen.

About Post Author

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.